Adli bilimler ve spor

[binali]

Reklam Alanı

ADLİ BİLİMLER VE SPOR

FORENSIC SCIENCES AND SPORTS

Arş. Gör.Özlem ORHAN*
Prof. Dr. Erdal ZORBA*
Prof. Dr. Hamit HANCI**
Yard.Doç.Dr. Burcu EŞİYOK**
Arş. Gör. Murat TAŞ*
Arş. Gör. Murat AKYÜZ*

ÖZET
Bu çalışmanın amacı, sporda adli bilimlerin önemini ve rolünü araştırmaktır. Spor karşılaşmalarında meydana gelen yaralanma ve ani ölüm olaylarında, doping, şike gibi konularda adli tıptan faydalanılmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Spor, Adli Bilimler

ABSTRACT
The aim of this study, to research of role and importance of forensic sciences in sports. During sports meetings forensic sciences to be used the subjects of injury, sudden death, dope and cheeting etc.
Keywords: Sports, Forensic Sciences

*Gazi Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu, ANKARA.
**Ankara Üniversitesi Adli Tıp Anabilim Dalı, ANKARA.

* Bu makale IV. KAPADOKYA Adli Bilimler Kongresi, I. Türkçe Konuşan Adli Bilimciler Kongresi (29 Kasım- 2 Aralık 2007)’nde Serbest Bildiri olarak sunulmuştur.

GİRİŞ
Adli tıp, insan vücudunu ve insanla ilgili davranışların yarattığı sonuçları hukukun yargı aşamasında doğru ve bilgilenmiş olarak değerlendirebilmesi için bilirkişilik yapan bir bilimdir (1). Dışarıdan bakıldığında sadece otopsi yapılan ve adli rapor verilen bir bilim dalı olarak görülen adli tıp, son yıllarda bir çok bilim dalıyla ortaklaşa çalışmaktadır (2).
Spor, kişinin sağlık durumunu geliştiren ve gelişmiş sağlık durumunu devam ettiren hareketler şeklinde ifade edilmektedir. Sporda yarışma amacının dışında, sağlığı koruma düşüncesi de yer almakta ve insanlar bu düşünceyle spor yapmaya davet edilmektedir. Bu davet özellikle gelişmiş ülkelerde yerini bulmakta ve geniş insan kitleleri çok değişik sportif etkinliklerde bulunmaktadır (3). Bu da aynı zamanda performans sporunu doğurmaktadır. Sporcuların performanslarındaki çok küçük bir gelişim müsabaka sonucundaki sıralamada belirgin değişikliklere sebep olmaktadır. Bu olgu, antrenman yöntemlerinin yanı sıra sporcu, antrenör ve bilim adamlarını performans geliştirici yöntemler aramaya yönlendirmiştir. Sporcular geçmişten günümüze kadar daima kendilerini rakiplerine göre avantajlı duruma getirecek her türlü arayışa girmişlerdir (4). Spor sosyal, fizyolojik, psikolojik boyutları ile ele alındığında, kazanma arzusu veya rakibine üstünlük kurma hırsı bazen istenmeyen hukuki boyutlar, sakatlıklara hatta ölüme götürebilmektedir. Bunun en önemli göstergelerini, spordaki ani ölümler, doping, şike, evrak sahtekarlıkları, şiddet gibi konular oluşturmaktadır. Bu nedenle adli bilimlerle sporu birlikte irdelememiz gereken iki alan olarak düşünmek gerekir. Aslında bilimsel çalışmalar çok yönlü disiplinler gerektiren çok boyutlu bilim yumaklarıdır.
Ayrıca spor günümüzde ne yazık ki sağlık boyutundan çok ülkelerin veya takımların birbiriyle rekabetleri şiddetin veya toplumsal olayların mihenk taşını oluşturmaktadır. Bu yüzden kitle hareketlerinin dramatik yansımasını görmek mümkündür. Bu örneklere baktığımızda tribün şiddetinin ölüm boyutuna nasıl dönüştüğünü görebiliriz. Bunun yanında bilinçsiz kullanılan ilaçlar, antrenmanlar, yaşam tarzı gibi faktörler bireysel ölümleri veya sakatlıkları beraberinde getirmektedir.
Spordaki ani ölümlerin sporun kendisinden kaynaklanmadığı bu gün net olarak bilinmektedir. Temelinde yatan sebep bilinçsizliktir.
Bu çalışmada; katılımın giderek arttığı ve büyük bir sektör haline gelen spor bilimlerin de adli bilimlerin önemini ve rolünü araştırmaktır.

SPORDA ANİ ÖLÜMLERİN SEBEPLERİ
Düzenli fiziksel egzersizlerin insan sağlığına olumlu etkileri olduğu herkes tarafından kabul edilmekle birlikte, bazen çok ciddi problemlerde çıkabilmekte ve ölümlere neden olabilmektedir (3). Şüphesiz birçok sportif müsabaka da üstün sporcularında kalp krizi sebebiyle öldüğü bir gerçektir. Bu tür ölümlerin hemen hemen hepsinde bilinçsizce ve sağlığa zarar verecek yapıda spor anlayışı vardır (5).
Sportif aktivasyon sırasında meydana gelen aşırı zorlanmaya bağlı olarak gelişen, kimi otoritelere göre 1 saat içinde, Dünya Sağlık Örgütüne göre ise 6 saat içinde meydana gelen ölüm olaylarına ani ölüm adı verilmektedir (6).
Sporda ani ölümler genellikle dolaşım sistemindeki düzensizliklere bağlı olarak, egzersiz esnasında veya hemen sonrasında ortaya çıkar (7,8,9). Fiziksel aktivite sırasında kalp hızı, arter kan basıncı ve miyokard kasılabilirliği artar. Bunun sonucunda miyokardın oksijen tüketimi de artmaktadır. Yapısal ve fonksiyonel olarak normal bir kardiovasküler sistem, koroner kan akımını, dolayısıyla miyokarda oksijen sunumunu artırarak bu duruma uyum sağlar. Ancak bu değişiklikleri tolere edemeyecek derecede kardiovasküler problemi olan bireylerde egzersizle ilişkili semptomlar; hayatı tehdit eden aritmiler ve ani ölüm ortaya çıkarmaktadır (10).
Tarihte sporla ilgili bilinen ilk ölüm olayı, bu günkü maraton koşularını başlatan Yunanlı sporcu Pheidippides’in ölmesidir. Bu kişi M.Ö. 490 yılında Perslere karşı alınan zafer haberini Atina’dan Maraton Bölgesi’ne koşarak ulaştırmış ve 35 km’lik mesafe sonucunda ölmüştür (11).
1995 yılında bir yıl önce buz pateninde dünya şampiyonu olan bir sporcu kalp krizi sonucu ölmüştür. Yine 1995 yılında Avrupa maratonunda genç bir sporcu kalp krizi sonucu yaşamını yitirmiştir. 1984 yılında Amerika’da büyük isim yapmış ve yaşam boyu sporun yaygınlaşmasına katkıda bulunmuş Jim Fix 52 yaşında bir koşu esnasında kalp krizi geçirerek ölmüştür. Jim Fix’in ölüm sebebini spor yapmaya bağlamak yanlıştır. Spor bilinçsiz yapıldığı zaman zararlıdır.
Jim Fix üzerinde araştırma yapan Özmeriç H. (1996), Amerika’ya mal olmuş bu ünlü sporcu ve sağlıklı yaşam sporuna damga vurmuş kişinin ölüm sebebini şöyle özetlemektedir:
• Jim Fix spora uzun süre ara verdikten sonra 40 yaşından itibaren 12 yıl boyunca haftada 6 gün 16 km’ den fazla koşmaktaydı. Kalp krizi geçirmeden önce 20 km ve 8 km yarışlarına katılmış, arkasından çok çekişmeli tenis maçı yapmıştır.
• Babası 43 yaşında iken kalp krizinden ölmesi nedeniyle kalp krizi riski yüksek kişilerden biriydi.
• Beslenmesine çok dikkat etmediğinden otopsi sonucu kalbe giden damarlardan üçünde; %99, %85 ve %70’lik tıkanma tespit edilmiştir.
• Çok stresli bir iş hayatı vardı.
• Kısa sürede 30 kilo almış ve kısa sürede bu kilosunu vermişti.
• 40 yaşına kadar günde 2 paket sigara içmişti.
• İki kez boşanmış ve nafaka ödemektedir.
• Düzensiz bir hayat tarzı vardı.
• Hiç doktor kontrolünden geçmemişti. (özellikle 35 yaşından sonra en az 2 yılda bir doktor kontrolünden geçilmelidir).
• Ölümüne sebep olan son koşuda, 6500-7000 m koştuktan sonra aniden durmuştu. (Bilinen bir gerçek var ki; koşu anında, kalp atımının maksimale ulaştığında, ani olarak duruşlar insan sağlığı açısından tehlikeler doğurabilmektedir).
Bu özelliklere sahip bir kişinin kalp-damar sistemini bu kadar zorlaması, ölüme davetiye çıkarmaktan başka bir şey değildir (5).
Sporda ani ölüm olayları sık değildir ve ani ölümün yılda yaklaşık 100.000 sporcuda 1 ile 4 arasında olduğu ve erkeklerde daha sık görüldüğü bildirilmektedir (10).
Ülkemizde 1980 ile 2006 tarihleri arasında spora bağlı 139 adet ani ölüm vakası tespit edilmiştir (12).

SPORDA ANİ ÖLÜMLER VE YASAL SORUMLULUK
Türk Ceza Hukuku’nda kanunun yasakladığı eylemler suç olarak kabul edilmektedir. Bir olayda suç ve ceza sorumluluğu bulunup bulunmadığı, o olay içindeki davranışın yasalarda suç olarak kabul edilip edilmemesine bağlıdır. Yani eylemin yasalarda açıklanmış, anlatılmış olması lazımdır. Kişi eyleminden doğacak sonucu tahmin edemezse bu eylem suç olarak kabul edilmez. Kusursuz suç olmaz. Kusurluluğun kast ve taksir olarak iki türü vardır (13). Kasıtlı suçlarda kişi eyleminden doğacak sonucu öngörerek, tahmin ederek ve bu sonucu isteyerek suçu işler (13,14,15,16) Taksirli suçlarda kişi eyleminden doğacak sonucu tahmin etmekte, sonucu istememekte ama gerekli önlemi de almamaktadır. Taksirli suçların cezaları kasıtlı suçlara göre daha hafiftir (13,16,17,18).
Sporun kanunun açık veya örtülü iznine dayanması nedeniyle müsabakalar esnasında meydana gelen yaralama ve ölüme sebebiyet olayları cezayı gerektirmez (13). Ancak kanunun izni nedeniyle sorumluluğun oluşmayacağı esasını; spor faaliyetleri sırasında oyuncular tarafından oyun kurallarına uygun hareket edilmesi şartıyla yapılan hareketler hakkında kabul etmek gerekir (19,13,20).
Şahıs veya takım karşılaşmaları şeklinde yapılan ancak ne araç ne de amaç olarak sporcuların birbirlerine karşı şiddet kullanmaları söz konusu olmayan sporlar; futbol, voleybol, basketbol, su topu, tenis gibi sporlarda oyun kurallarına uyulmasına rağmen yaralanma veya ölüm meydana gelirse olaya sebep olan sporcu sorumlu tutulamayacak, ancak oyun kurallarına uyulmaması sonucu yaralanma, sakatlanma veya ölüme sebebiyet verilmişse olaya sebep olan sporcu kastı veya taksiri dolayısıyla sorumlu tutulacaktır (15).

DOPİNG
Asırlar boyunca insanlık iş verimini artırarak başarıya ulaşmak ve zaferler kazanmak için çaba harcamıştır (21,22). Tarihin çok eski dönemlerinden itibaren insanlar fiziksel güç ve sportif performansı arttırdığına inanılan çeşitli maddeler kullanmışlardır (22). 1960 Roma Olimpiyat Oyunlarında bisikletçi K. Jensen’in aşırı amfetamin alımı ile ölmesi, büyük sansasyon yaratmış ve doping ciddi anlamda spora yansımıştır (11).
Doping organizmaya yabancı bir ajanın veya fizyolojik maddelerin anormal miktarda ve anormal bir yolla, bir sporcuya yarışma sırasında performansı yapay olarak ve kural dışı bir şekilde artırmak amacıyla uygulanmasıdır (23,6).
Uluslar arası Olimpiyat Komitesi her yıl hangi maddelerin ve hangi yöntemlerin doping kapsamına girdiğini bildiren doping listesi yayınlanmaktadır. Listede yer alan yasaklı maddeleri kullanan ve yöntemleri uygulayan sporcular dopingli sayılarak ceza almaktadırlar (23,6).

DOPİNG VE YASAL SORUMLULUK
Yapılan analizler sonucunda sporcunun numunesinde yasak maddelere rastlanırsa, sporcu doping kullanma suçunu işlemiş demektir, bunun sonucunda ulusal ve uluslar arası spor kurallarına göre cezalandırılır.
Sporcu dopingli maddeyi bazen bilmeyerek alabilir. Örneğin bir rahatsızlığının (soğuk algınlığı) tedavisi için aldığı bir ilaçta, yasak kapsamına giren maddeler de bulunabilir. Aksi durumda ceza almaktan kurtulamaz.
Ülkemizde bu konu iki metinde düzenlenmiştir. Birincisi G.S.G.M. Amatör Spor Dalları Ceza Yönetmeliği, ikincisi ise Futbol Federasyonu Disiplin Talimatıdır.
Uluslar arası federasyonlarca düzenlenen spor müsabakalarında doping yaptığı belirlenen sporcular ile kendilerine doping maddesi verilmiş yarış hayvanlarına ceza uygulanır. Ödül varsa geri alınır, müsabakalardan belirlenen sürelerde men cezası verilir. Ancak daha önce doping ile cezalandırılmış sporcu tekrar doping suçu işlediği takdirde, ömür boyu müsabaka ve faaliyetlerden men cezası verilir. Dopingli sporcunun antrenörü, yarış hayvanının sahibi ve sorumlularının antrenörlük belgesi gibi belgeleri iptal edilir (24).

SPOR VE ŞİDDET
Günümüzde birçok spor türü, hayli kalabalık seyirci önünde icra edilmektedir. Takım ya da kulüplerin taraftarlarının taşkınlıkları veya başka sebeplerle sahalarda güvenlik sorununun çıkması her zaman ihtimal dahilindedir (24).
Sporda şiddet, spor kuralları dışında oluşan ve sporun yarışmacı amaçlarıyla alakasız olan zarara sebep olan davranış olarak tanımlanabilir.
Şiddet, buz hokeyi, futbol, ve rugby gibi temas içeren takım sporlarında yaygın olarak görülmektedir (25).

SPOR- ŞİDDET VE YASAL SORUMLULUK
Sporla ilgili mevzuatta bu konuya ilişkin düzenlemeler bulunmaktadır. Ancak bu tür tedbirler yeterli olmadığından şiddet olaylarını önleme maksadıyla 5149 sayılı ‘Spor Müsabakalarında Şiddet ve Düzensizliğin Önlenmesine Dair Kanun’ yapılmıştır.
Spor müsabakalarında seyircilerin neden olduğu şiddet olaylarında, öncelikle bu şiddet olaylarını çıkaran kişilerin spor yaptırımı içinde cezalandırılması öngörülmektedir. Bu tür olaylara, seyircisi ve hak mahrumiyeti cezası öngörülmektedir ve sebep olan kulüp de cezalandırılmaktadır (24).

SONUÇ
Spor sosyal, fizyolojik, psikolojik boyutları ile ele alındığında, kazanma arzusu veya rakibine üstünlük kurma hırsı bazen istenmeyen hukuki boyutlar, sakatlıklara hatta ölüme götürebilmektedir. Bunun en önemli göstergelerini, spordaki ani ölümler, doping, şike, evrak sahtekarlıkları, şiddet gibi konular oluşturmaktadır. Bu nedenle adli bilimlerle sporu birlikte irdelememiz gereken iki alan olarak düşünmemiz gerekir.




KAYNAKLAR

• http://www.adlitip.org/yazilar/turkce/konular/adli_tip/adli_tip_nedir.htm (12.11.2007)
• http://www.adlibilimciler.org/belgeyonkr/1.htm (05.11.2007)
• KALYON, T.A. Spor Hekimliği Sporcu Sağlığı ve Spor Sakatlıkları, GATA Basımevi, Ankara, 1990.
• WADLER, G., HAİNLİNE, B., Drugsand Athlete, F.A., Davis Company, Philadelphia, 1999.
• ZORBA, E., Yaşam Boyu Spor, Marmara İletişim Basın Yayın, İstanbul, 2004.
• ERGEN, E., Spor Fizyolojisi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, no:584, Eskişehir, 1993.
• CHAO, T.C., Death in Sport and Recration, Ann Acad Med Singapore, 12(3), 400-4, 1983.
• KOESTER, M.C., A Riview Of Sudden Cadiac İn Young Athletes And Strategeles Preparticipation Cardiavasculer Screening, J Athl Train, 36 (2), 197-38,2001.
• NOAKES, T.D., Suden Death and Exercise, Sport Science, 2(4), 1-11, 1998.
• BUX, R., PARZELLER, M., RASCH, C., BRATZKE, H., Earky Symptoms and causes of Sports- Related Death, Dtsch Med Wochenschr, 129, 997-1001, 2004.
• AKGÜN, N., Sporda Ani Ölümler, Spor Hekimliği Dergisi, cilt: 20, sayı:4, s:131-150, 1985.
• KINALI, M., Sporda Kalpten Ani Ölüm Korkutuyor, Hürriyet, 11 Aralık 2006.
• KESKİN, O.K., Tedbirsizlik Ve Dikkatsizlikle Ölüme Ve Yaralanmaya Sebebiyet, Adalet Dergisi, 2:96-101, 1989.
• ÇAĞLAYAN, M.M., Yargıtay İçtihatlarının Işığı Altında Çeşitli Cürümler Açısından Kast Ve Ceza Sorumluluğu Üzerine Bir İzah Denemesi, Adalet Dergisi, 5:56-100, 1986.
• ÇAĞLAYAN, M.M.,Yargıtayın En Yeni İçtihatlarının Işığı Altında Müessir Fiil (etkili eylem) Üzerinde Bir İzah Denemesi (I), Adalet Dergisi, 1:37-50, 1983.
• GÖZÜBÜYÜK, A.P., Türk Ceza Kanunu Açılması, cilt:4, İstanbul, s: 307-458,1981.
• HANCI, H., Spor Karşılaşmalarında Meydana Gelen Yaralanma ve Ölüm Olaylarında Yasal Sorumluluk, Spor Hekimliği Dergisi, cilt:30, s:35-41, 1995.
• KESKİN, K., Uygulama Taksirle Ölüme ve Yaralanmaya Neden Olma Suçları, Ankara, 1992.
• DÖNMEZER, S., ERMAN, S., Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku, İstanbul, Haşmet Matbaası, 1985.
• TANER, T., Ceza Hukuku, İstanbul, s: 435,1953.
• KARATAŞ, E.S.,Sporcu Sağlığı, Alp Reklam, Kayseri, 1987.
• AÇIKADA, C., ERGEN, E., Bilim ve Spor, Ankara, 1990.
• Dopingle Mücadele Vakfı Yayınları, Doping ve Bilinmesi Gerekenler, no:1, Ankara.
• ÇAĞLAYAN, R., Spor Hukuku, Asil Yayın Dağıtım, Ankara, 2007.

İletişim Adresi:
Arş.Gör. Özlem ORHAN
Gazi Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu
ANKARA