Yaşam Kalitesi

[proksi]

Reklam Alanı

Yaşam Kalitesi

Prof. Dr. Hülya Kayıhan
Hacettepe Üniversitesi
Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Yüksekokulu

Yaşam kalitesi terimi, sağlık durumu ile fonksiyonel kapasite arasındaki ilişkiyi ve bu konularda kişinin kendisini nasıl algıladığını göstermek için kullanılmaktadır. Sağlıkla ilgili yaşam kalitesi, kişinin kendisini iyi hissetmesi ve sağlık durumuna genel bir çerçeveden bakış açısı ile ilgilidir. Sağlık ile ilgili yaşam kalitesi hastalığın olmaması yanında, kişinin fiziksel, sosyal ve psikolojik açıdan aktif olmasını, kendisini iyi hissetmesini ve yaşam memnuniyetini kapsar. Fonksiyonel kapasite ise kişinin gün boyu yaşamını sürdürebilmesi için gerekli olan kendine bakım, yemek yeme, giyinme, ev işleri , alışveriş yapma ve sosyal aktivitelerde kimseden yardım almadan bağımsız olabilme yeteneğini gösterir. Amerika Gerontoloji Derneği
” Yaşama yıllar değil, yıllara yaşam katma “ sözü ile yaş almak yanında yaşam kalitesi ve başarılı yaşlanmanın önemine dikkat çekmektedir.

Literatürde yaşam kalitesi çeşitli terimlerle eş anlamlı sayılmıştır. Bunlar;
Yaşam memnuniyeti
Özsaygı
İyilik hali
Mutluluk
Sağlık
İtibar
Yaşamın önemi
Fonksiyonel Durum
Düzen’dir.
Yaşam kalitesi, yaşamın pek çok alanını ve kişiden kişiye değişen farklı değerleri kapsamaktadır. Fiziksel ve maddi iyilik hali, sosyal yaşama katılımı sağlayan aktivitelerde tatminkarlık, boş zaman aktiviteleri, psikolojik durum,fonksiyonel yetenek, emosyonel, manevi ve cinsiyet açısından iyi olma hali, aile ve arkadaşlarla ilişkilerde tatminkarlık, gelecek ile ilgili oryantasyon gibi yaşam kalitesi göstergeleri, kişinin karakterine, yaşamı algılayış biçimine , sosyo kültürel alışkanlıklarına bağlı olarak değişim gösterir. Bu nedenle yaşlı kişilerde yaşam kalitesinin ne düzeyde olduğunun belirlenmesi için değişik alanları sorgulayan farklı değerlendirme yöntemleri geliştirilmiştir.
Yaşam kalitesini değerlendirirken, fonksiyon ve sağlık durumunun objektif olarak değerlendirilmesi yanında sağlığın subjektif olarak algılanmasının da bilinmesi önem kazanır. Benzeri sorunları olan iki kişinin aynı problemi algılayış biçimleri farklıdır. Örneğin aynı düzeyde bel ağrısı olan iki yaşlının emosyonel açıdan iyi olma durumları farklı olabilir. Birisi bu problemle daha kolay baş ederek yaşamını sürdürürken diğeri kendini çok kötü hissederek günlük yaşam aktivitelerine katılmak konusunda kendisini engelli hisseder ve ağır depresyona girebilir.

Sağlıkla ilgili yaşam kalitesinde esas konular
Fiziksel fonksiyonlar
Sosyal Fonksiyonlar
Psikolojik fonksiyonlar
Yaşam memnuniyeti
Sağlık durumunu algılama

Diğer konular
Nöropsikolojik fonksiyonlar
Kişisel verimlilik
Cinsel fonksiyonlar
Uyku bozuklukları
Ağrı
Semptomlar sayılabilir.


Yaşlıların Yaşam Kalitelerini Düşürücü Bazı Toplumsal Sorunlar
1. Yalnızlık
2. Çalışma yaşamından uzaklaşma
3. Sosyal ilişkilerin kaybı
4. Ekonomik sorunlar
5. Beslenme düzeyi
6. Barınma sorunları
Hellstrom ve Halberg 75-99 yaşlarındaki, Jacobsson ve arkadaşları 85 yaş üzerindeki yaşlılarda yaptıkları çalışmalarda ağrı ile birlikte fonksiyonel limitasyonlar, depresif karakter, yalnızlık, yorgunluk ve uyku problemler ve bazı hastalıklarla yaşam kalitesinin düşmesinin birlikte olduğunu göstermişlerdir.

Yaşam Kalitesinin artırmada halk sağlığı açısından yapılması gerekenler
1. Yaşlıların gereksinimleri saptanmalı
2. Öncelikler belirlenmeli
3. Maliyet etkili müdahaleler yapılmalı
4. İzlenme ve değerlendirme
5. Koruyucu hizmetler

Yaşlıların Yaşam Kalitelerinin Arttırılmasında Birincil Korunma Önlemleri
1. Yalnızlıktan korunmaları
2. Beslenme eğitimleri
3. Sigara ve alkolden uzaklaşma
4. Spor yapma

5. Kazaların önlenmesi
6. Sosyal aktiviteler
7. İlaçların doğru kullanılmasıdır.

Yaşam kalitesini arttırmalarında fizyoterapi yaklaşımları, ergoterapi ve psikososyal desteğin önemi büyüktür. Bu yaklaşımları içeren bilinçli rehabilitasyon programları ile yaşlı kişilerin yeniden kendi güçlerinin fark etmeleri, evdeki bağımsızlık düzeylerinin artırılması ve toplumsal yaşama katılımlarının kolaylaştırılması sağlanır.
Fizyoterapi ve Rehabilitasyonda egzersiz yaşam kalitesinin geliştirmede önemli bir aktivitedir. Egzersizler, hafif, orta ve yüksek şiddetli olarak sınıflandırılabilir.
Hafif Şiddetli Egzersizler
Yürüme
Bisiklete binme
Bahçe işleri
Dans
Balık Tutma
Hafif ev işleri
Su içi hafif aktiviteler

Orta Şiddetli Egzersizler
Tempolu yürüme
Egzersiz
Yüzme
Koşma
Ayakta balık tutma
Tenis
Bahçe işleri
Ağır ev işleri
Yüksek Şiddetli Egzersizler
Ağırlıkla Yürüme
Eğimli zeminlerde , yokuş yukarı yürüme
Bisiklet
Koşma
Voleybol
Su içinde dirençli egzersizler

Yaşlanma sonucu aynı hızda olmasa da, tüm sistemlerimiz ve performans göstergelerimiz değişir. Ancak sedanter yaşamın fonksiyonel kapasitede sebep olduğu kayıplar, yaşlanmanın etkileri sonucu oluşan kayıplar kadar büyüktür. Bununla birlikte, yaşlı kişilerin de gençler gibi egzersizlere adaptasyon sağlamaları, her yaşta fiziksel eğitime uygun olduklarını göstermektedir.
Örneğin, egzersiz eğitiminin ardından maksimal kalp hızında yaşla olan azalmaya rağmen kalbin sistolik ve diastolik özelliklerindeki değişim sonucu aerobik kapasite arttığı bildirilmiştir.
9-12 aylık endurans eğitiminin ardından, yaşlı kişilerde maksimal oksijen tüketiminin % 19-22 arası arttığı belirtilmektedir.
Ayrıca, yaşlılık döneminde düzenli egzersiz yapan kişilerde yağsız vücut ağırlığı artmakta ve yağ oranı azalmaktadır.
Bu dönemde sık görülmesi nedeni ile oldukça önemli olan kemik erimesi probleminde, yine düzenli yapılacak egzersizlerle sadece kayıp önlenmemekte, ayrıca kemik yapımı da uyarılmaktadır.
50 yaşından itibaren dirençli egzersiz yapan kişilerin kaslarının enine kesit alanı 28 yaşındakilerin kesit alanına benzer bulunmuştur.
İlk kez 65 yaşında Whitney dağına çıkan Hulda Crooks’un, 81 yaşına gelene kadar toplam 88 dağa çıktığı ve 101 yaşında vefat ettiği bilinmektedir. 70’inden sonra jogging’e başlayan, 91’inde de Japonya’nın en yüksek dağı olan Fuji’ye tırmanan Crooks’un, 90 yaşında iken maksimal oksijen tüketiminin 60 yaşındakilere eş değer olduğu belirtilmektedir.

Kara, yaşlılarda kalistenik egzersizlerin fiziksel uygunluk ve bilişsel fonksiyonlara etkisini yaşları 60 ile 80 arasında değişen 45 gönüllü bayan üzerinde araştırmıştır. Egzersiz programına yaşlıların egzersiz yapma standartlarını belirleyen uluslararası kriterlere uyan ve Tıp fakültesi Dahiliye Anabilim Dalında genel sağlık kontrolünden geçirilerek egzersiz indikasyonu konan yaşlılara fizyoterapist tarafından düzenlenen egzersiz programı yine fizyoterapist denetiminde uygulanmıştır. Sonuç olarak sedanter dönemde ve egzersiz programı sonrası uygulanan SF 36 Yaşam kalitesi Ölçeğinin değerlendirmesinde , fiziksel fonksiyon, sosyal fonksiyon, vitalite, ağrı , genel sağlık, zihinsel sağlık ve emosyonel rol güçlüğü gibi yaşam kalitesi göstergelerinde anlamlı iyileşmeler saptanmıştır. Yaşlılar dört aylık çalışmanın sonucunda genel iyilik halleri ve memnuniyetlerini dile getirmişlerdir.
Bu örneklerden de anlaşıldığı üzere, egzersiz ve spor yapmanın yaşı yoktur ve hiçbir zaman da geç kalınmış olarak değerlendirilmemelidir. Yaşlanmayı önlemek mümkün olmasa da, etkilerini azaltmanın ve geciktirmenin yolunun bilinçli ve fiziksel, sosyal ve mental olarak aktif bir yaşamdan geçtiği unutulmamalıdır
Yaşlı kişilerde gevşeme egzersizleri , yoga ve benzeri eğitimler, su içi egzersizler fiziksel uygunluğu, duyu algı motor gelişimini arttıran , sosyal yaşamı destekleyen faydalı programlardır. Egzersiz ve diğer yaklaşımları içeren fizyoterapi programları yanında ergoterapi ( İş ve uğraşı tedavisi ) yaşam kalitesini arttırmada önemli bir yaklaşımdır.Bu programda günlük yaşam aktivitelerinde bağımsızlık düzeyini geliştirici , yaşlı kişinin toplumsal yaşama katılımını kolaylaştırıcı aktivite eğitimleri verilir. Ergoterapi’de aynı zamanda yaşlı kişinin aktivitelere katılabilme performans düzeyi belirlenir. Farklı bireylerin yaşam kalitesi ve memnuniyetleri farklıdır. Kişinin gereksinimleri, öncelikleri belirlenmelidir. Kendi yaşam kalitesi algılamasına göreönemli bulduğu aktivitelerle bu aktiviteleri gerçekleştirmedeki bağımsızlık düzeyi eşleştirilerek aktivite performans düzeyleri ve geliştirici programlar belirlenir. Duyu bütünlüğü ve kognitif yaklaşımlı iş uğraşı programları yaşam kalitesini olumlu şekilde etkiler.Yaşlı kişinin kognitif düzeyini geliştirici hafıza oyunları, bilmece çözmek, boz yap, aktivite kartları ile çalışmak yararlı olur. Bu aktivitelerde yaşlı kişinin oryantasyon, yer, hafıza ile ilgili bilişsel yetenekleri ölçülerek basitten zora doğru ilerlenir. Ergoterapi ( iş ve uğraşı tedavisi de özelleşmiş fizyoterapistler veya ergoterapistler yaşlı bireyin aktivite seviyesini belirlemesi sonucu cevaplarını geliştirici yönlendirmelerle eğitim verilebilir.
Ev ve sosyal yaşamdaki aktivitelere katılımı kolaylaştırıcı , depresyonu azaltıcı tıbbi ve psikolojik tedaviler de konunun uzmanı hekimler tarafından gerçekleştirilir.
Yaşlı kişilerin yaşam kalitelerini geliştirmede diğer önemli bir konu; günlük yaşam aktivitelerinde bağımsızlık düzeyinin arttırılması , düşmelerin önlenmesi ve genel emniyetin sağlanması açısından ev rehabilitasyon programlarının gerçekleştirilmesidir.
Bu programlar, geriatri hekimi,diğer uzman hekimler, fizyoterapistler, ergoterapistler, hemşireler, sosyal hizmet uzmanları, ev ekonomistleri gibi pek çok disiplinin yaşlı kişi ve ailesi ile birlikte çözüm üretmesi ile gerçekleşir. Burada yaşlı kişinin yaşam tercihleri dikkate alınarak olası problemlere çözüm önerileri geliştirilir. Evdeki yetersiz aydınlatma, merdivenler, eşikler , halılar, yüksek raflar, ıslak zeminler, halılar düşme için büyük tehlikeler oluştururlar. Yaşlı kişi ve ailesi ile birlikte evdeki eşyaların yerleşimi , halıların kaldırılması veya farklı yerleştirilmesi , aydınlatmanın ayarlanması , tutunma barları emniyeti artırıcı çözümler olabilir.
Yaşlı kişi koltuk değneği, yürüteç gibi yardımcı araçlar veya tekerlekli sandalye kullanıyorsa transferler, banyo ve tuvalet aktivitelerini kolaylaştırıcı yöntemler konusunda bilgilendirme yapılması yaşam kalitesini olumlu etkiler. Yatağa bağımlı kişiler için pozisyonlama, yatak yüksekliği, yatak yakınındaki eşyaların yerleşimi bağımsızlık seviyesini arttırmada önemlidir.
Tehlike anlarında hemen ulaşılabilecek bir telefon olması, merdivenlerin aydınlatılmış olması, trabzanların bulunması emniyetin sağlanmasına ve düşmelerin önlenmesinde yardımcıdır. Mutfak raflarının kolay ulaşılabilir yüksekliklerde oluşu, çarpma ve düşmelere sebep olacak gereksiz eşyaların kaldırılması, elektrik düğmelerinin kolay ulaşılabilir yerlerde olması, karanlık için kolay ulaşılabilir bir yerde el fenerinin bulundurulması, hasarlı kabloların kontrol edilip tamir edilmesi , ocakların alev çıkmadığında otomatik olarak kapanır özellikte olması diğer emniyeti sağlayıcı önlemler arasındadır. Yaşlı kişiler için bel ve boyun sağlığını koruyucu öneriler fizyoterapist tarafından anlatılmalıdır. Her yaşta olduğu gibi yaşlılıkta da düzgün duruş, oturma ve hareket alışkanlıklarına dikkat edilmesi kas iskelet sistemi yaralanma ve hastalıklarının önlenmesinde yardımcıdır. Yere eğilirken belden değil dizleri bükerek eğilmek, gereksiz uzanmaların ve uygun olmayan tekrarlayıcı hareketlerin önlenmesi eğitim ile mümkündür. Yaşlı kişiler genellikle öne fazla eğilerek otururlar ve yürürler. Sırt kaslarını ve karın kaslarını kuvvetlendirmek, bel yastığı ile uygun oturuş sağlanması kötü postür ve buna bağlı oluşacak bel ve boyun ağrılarını engelleyebilir. Sandalye ve koltuktan ayağa nasıl kalkılacağı, bel kavsi için destekleyici yastık kullanılması, sandalye, yatak ve klozet yüksekliklerinin ergonomik olarak ayarlanabilmesi kas iskelet sistemi yaralanmaların önlemek açısından gereklidir. Ayağa kalkmayı kolaylaştırıcı , banyo ve tuvalette kaymayı , düşmeyi önleyici uygun yükseklikte tutunma barlarının kullanılması yaşam kalitesini arttırmada yardımcı olacak önlemler arasındadır. Yaşlı kişinin günlük yaşam aktivitelerinde bağımsızlık seviyesini arttırmak için, çorap giymeyi, yüksek raflardan objeleri almayı, tırnak kesmeyi, yemek yemeyi kolaylaştırıcı kendine yardım araçlarından yararlanılabilir.
Çalışmalar geriatrik bireylerde yaşlanma ile ortaya çıkan denge bozukluklarına ek olarak gelişen düşme korkusunun bireylerin sağlıkla ilgili yaşam kalitelerinin olumsuz yönde etkilediğini göstermektedir. Altın ve arkadaşları yaş ortalamaları 69.9 olan 15 geriatrik bireyde düşme korkusunu değerlendirmek için direkt sorgulama yöntemi ve düşme etki skalası kullanarak düşme korkusu ile yaşam kalitesi arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Çalışmanın sonucunda, düşme korkusu ile denge ve yaş arasında önemli ilişki bulmuşlardır. Denge sorunlarının azaltılması için dengeyi geliştirici eğitim, uygun ayakkabı kullanılması ve düşme korkusuna yol açan nedenlerin yaşlı kişi ile karşılıklı konuşularak çözümler geliştirilmesinde yarar vardır.
Yaşam kalitesinin artırılması için beslenmenin önemi büyüktür ve bu konu diyetisyen yardımı ile kişiye özel olarak düzenlenmelidir. Çeşitli besin kaynaklarının hepsinden dengeli bir şekilde yararlanılması, gıdalara özen gösterilmesinin ,taze meyve ve sebzelerin bol tüketilmesinin ,yeterli miktarda sıvı alınmasın önemi yaşlı kişiye anlatılarak ve dikkat etmesi sağlanarak yaşam daha kaliteli bir hale getirilebilir.
Yaşlı kişinin deneyimleri ile yaşamda bilge bir kişi olarak yaşayabileceği, her yaşta yaşamdan keyif alınabileceği unutulmamalıdır.
Giderek yaşlı nüfusun artması sevindirici olmakla birlikte daha kaliteli ,daha verimli ve daha mutlu bir yaşlılık için tıbbi, psikososyal ve rehabilitasyon ve bakım olanaklarının artırılması için çalışmalara ihtiyaç artmaktadır. Yaşlı bireylerin mümkünse evde güvenli yaşama olanaklarının arttırılması , toplumsal yaşamla bütünleşmelerinin sağlanması daha kaliteli daha mutlu bir yaşlılık için politikaların geliştirilmesi ve bilimsel çözümlerin hayata geçirilmesine gereksinim vardır.


KAYNAKLAR
Anderson RT, Shumaker SA,Naughton Mı, assesment of health- related quality of life in older adults, Principles of Geriatric Medicine and Gerontology Hazard WR, blass Jp, attinger WH, Halter JB, Ouslander JG (eds ) , Mc Grawhill, : 167-255, 1999
Altın Ö, Salık Y, Özalevli S, Geriatrik Bireylerde Düşme Korkusunun Yaşam Kalitesine Etkisinin değerlendirilmesi, 2. sağlıkta Yaşam Kalitesi Kongresi, 57 nisan 2007 Ege Üniversitesi –İzmir
Borglin G,Jacobsson U, Edberg AK; Halberg IR; Int J Nrsing studies,42: 147-158, 2005
Bumin G, Kırdı N, Kayıhan H, Geriatrik Yaş Grubunda Yaşam Kalitesi Değerlendimesi, Arıoğul S Ed. Geriatri ve Gerontoloji : 221-231, 2006
Demirtürk F, Fiziksel Aktivite ve Yaşlılık , Ulusal Eğitime destek kampanyası” Yaşlılaran Yaşam Kalitesini Yükseltme Girişimi” Yaşlanma ve Toplumsal Katılım Panelleri Kitabı :97-98 ,2007
Kara B , yaşlılarda Kalistenik Egzersizlerin Fiziksel Uygunluk ve Bilişsel Fonksiyonlara Etkisi , Doktara Tez Çalışması Dokuz Eylül Üniversitesi Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Yüksekokulu , İzmir 2001
Kayıhan H, Uyanık M,Yücel H, Düger T, Geriatrik Rehabilitasyon ve İş- Uğraşı Tedavisi : Arıoğul S ( ed ) Geriatri ve Gerontoloji :205-218, 2006
Liddle J, march L,Carfrae B, et all, Can Occupational Therapy Intevention Play a part in Maintaining Independence and Quality of Life in Older People ? A Randomized Controlled Trial, Austr New Zeland J Pub Health,20(6): 574-578, 1996
Rejeski WJ, Mihalko SL; Physical Activity and Quality of Life in Older Adults , Journal of Geontology,56 A :23-35,2001.