İRTİFA TIRMANIŞLARININ İNSAN VÜCUDUNA ETKİLERİ

[tunat]

Reklam Alanı

İRTİFA TIRMANIŞLARININ İNSAN VÜCUDUNA ETKİLERİ = o ns = />


Ali İhsan KÖRPEŞ / Sağlık Memuru
İzmir Sivil Savunma Arama ve Kurtarma Birlik Müdürlüğü

Bazen haber bültenlerinde duyarız; “irtifa tırmanışı yapan profesyonel dağcı hayatını kaybetti.” Hayatlarını dağcılık sporuna adayan, yıllarını bu spor uğruna harcayan ve bu konuda profesyonelleşen insanlar, bu kadar bilgi ve tecrübeye rağmen neden yaşamlarını kaybediyorlar. Her olayın olduğu gibi bu konunun da mantıklı bir açıklaması vardır.
İrtifa (Yükseklik)
Deniz seviyesi ve ona yakın yüksekliklerden farklı olarak, insan ve canlı hayatının yaşama şansını, değişen yeryüzü şekillerine bağlı olarak sınırlayan yüksekliklerdir. Diğer bir deyişle, deniz seviyesinden yükselmeye bağlı olarak solunum yolu ile alınan oksijen miktarının düştüğü alanlardır.
Yukarıda tanımı yapılan irtifaya tırmanışlar normal dağ tırmanışlarına nazaran daha zor, daha tehlikeli ve daha fazla tecrübe gerektiren bir tırmanış şeklidir. Yapılan bütün irtifa tırmanışları dağcılık sporuna dahil iken, dağcılık adına yapılan bütün tırmanışlar irtifa tırmanışı olarak kabul edilemez. Bu nedenle irtifa tırmanışını dağcılık sporunun bir disiplini olarak kabul etmek gerekir.
“İrtifa hangi yükseltiden başlar?” sorusuna cevap arayan uzmanlar çeşitli dönemlerde farklı fikirler ortaya atmışlardır. Bunu tam olarak söyleyebilmek için oksijen yoğunluğunu (konsantrasyonunu) ve hava basıncının durumunu ölçü olarak almak gerekir. Yapılan araştırmalar neticesinde (iklim şartları, coğrafi konum v.s. göz önüne alınmazsa)
• Yüksek İrtifa:
= st1 ns = :schemas-microsoft-comffice:smarttags" /><st1:metricconverter w:st="on" ProductID="2400 m">2400 m</st1:metricconverter>. - <st1:metricconverter w:st="on" ProductID="3650 m">3650 m</st1:metricconverter>. Arası
• Çok Yüksek İrtifa:
<st1:metricconverter w:st="on" ProductID="650 m">650 m</st1:metricconverter>. - <st1:metricconverter w:st="on" ProductID="5500 m">5500 m</st1:metricconverter>. Arası
• Aşırı Yüksek İrtifa:
<st1:metricconverter w:st="on" ProductID="5500 m">5500 m</st1:metricconverter>. ve üzeri
olarak belirlenmiştir.
Bütün bu bilgiler ışığında irtifa: Canlının hayati fonksiyonlarını yerine getirmekte problem yaşayabileceği, hava basıncının ve solunan havadaki oksijen molekül miktarının azaldığı yükseltilerdir. Genel olarak uzmanların bu konudaki görüşleri söz konusu yükseltinin <st1:metricconverter w:st="on" ProductID="3000 m">3000 m</st1:metricconverter>. olduğu yönündedir. Ancak iklim şartları, bitki örtüsü, coğrafi konum gibi farklılıklar bu oranı artı ya da eksi oranda değiştirebilmektedir. Mesela; Ormanlık alan bakımından zengin olan dolayısıyla oksijen yoğunluğu bakımından daha zengin olan bölgelerde yapılan tırmanışlar, çorak olan bölgelerde yapılan tırmanışlara göre dağcı açısından daha avantajlıdır.
<st1:metricconverter w:st="on" ProductID="0ﾰC">0°C</st1:metricconverter>'de deniz seviyesindeki oksijen oranı %20.78'dir. Basınç ise 1 ATM. (14.7 psi., 1,0133 bar veya 760 mm/hg) dir. Bu, böyle bir yerde bulunan kişinin vücudunun herhangi 1 cm2'lik alanına <st1:metricconverter w:st="on" ProductID="1 kg">1 kg</st1:metricconverter> basınç var demektir. Vücudumuz bu basıncı tolore edebilir (dengeleyebilir). Ancak aynı kişi <st1:metricconverter w:st="on" ProductID="5500 m">5500 m</st1:metricconverter>.lik bir irtifaya ulaştığında hava basıncı %50 oranında düşer. Yani 1 cm2 ye <st1:metricconverter w:st="on" ProductID="1 kg">1 kg</st1:metricconverter> basınç yerine aynı alana <st1:metricconverter w:st="on" ProductID="0,5 kg">0,5 kg</st1:metricconverter>'lık basınç gelecektir. Eğer kişi bu yükseltiye uyum sağlayamazsa dağ hastalıklarına maruz kalır ve bu tür hastalıklar ölümle sonuçlanabilir. (Tablo 1)
Oksijenin havadaki %20.78'lik oranı her zaman sabit kalır. İrtifa kazanıldıkça solunan havadaki oksijen molekülü miktarı azalması sebebi ile vücuda giren oksijende de azalma olur. Vücudun ihtiyacı olan oksijenin karşılanamaması nedeniyle çeşitli rahatsızlıklar baş gösterir. Bu hastalıklara genel olarak dağ hastalıkları denilmektedir.
= v ns = :schemas-microsoft-com:vml" /></v:stroke></v:f></v:f></v:f></v:f></v:f></v:f></v:f></v:f></v:f></v:f></v:f></v:f></v:ulas></vath><o:lock aspectratio="t" v:ext="edit"></o:lock></v:shape></v:> = w ns = :schemas-microsoft-comffice:word" /><w:wrap ="square"></w:wrap></v:shape> Dağ Hastalıkları
Dağ hastalıklarının temel sebebi irtifadaki düşük hava basıncına bağlı olarak vücuda alınan oksijen miktarının azalmasıdır.
1. Akut Dağ Hastalığı (Acute Mountain Sickness- Ams)
<st1:metricconverter w:st="on" ProductID="2400 m">2400 m</st1:metricconverter>.'nin üzerindeki irtifalara hızlı tırmanışlar sonucu oluşabilir. Belirtilerin şiddeti kişinin bünyesine göre farklılıklar gösterebilir. Yüksekliğe ulaşıldıktan 6 saat ile 1-2 gün içinde belirtiler kendini gösterebilir.
Genel Belirtiler: Yüz ve ellerde şişkinlik, geceleri uyuma zorluğu, uyku esnasında kısa sürelerle solunumun durması, idrar renginin koyulaşması, ağrı kesicilerle durdurulamayan baş ağrıları, kusma. Tablo ağırlaştığında ise; yürüme ve dengede bozukluk, saldırgan tavırlar, dinlenme esnasında solunum düzensizliği ile seyreder. İlk belirtiler görüldüğünde zaman kaybetmeden ilk yardım uygulanmalıdır.
İlk Yardım: Bu belirtilerin görüldüğü kişilerde solunumunu düzeltmesi için telkinlerde bulunulmalıdır. Bu sayede vücuda giren oksijen miktarı arttırılabilir. Belirtiler tamamen ortadan kalkmadan irtifa kazanılmamalıdır. Hareket edilmesi gerekli ise yavaş tempoda hareket edilmelidir. Dehitratasyonu (Aşırı sıvı kaybı) engellemek için bol miktarda sıvı ve elektrolit verilir. Eğer belirtiler 24 saatten fazla devam ederse irtifa kaybedilmelidir.
</v:><w:wrap ="square"></w:wrap></v:shape>
2. İrtifada Akciğer Ödemi (High Altitude Pulmonary Edema- Hape)
<st1:metricconverter w:st="on" ProductID="2500 m">2500 m</st1:metricconverter>. nin altında görülme oranı düşüktür. Genellikle geceleri başlar. Akciğerlere sıvı dolması neticesinde solunumun zorlaşması durumudur. Erken teşhis ve tedavi çok önemlidir. Hızlı tırmanışlar ve dinlenmeksizin yapılan ağır aktiviteler nedeniyle ortaya çıkabilir. İlk belirtiler 6-8 saat içinde görülebilir. Ancak çoğunlukla irtifaya ulaşıldıktan 2 gün sonra belirtiler görülür.
İlk belirtiler: Akut dağ hastalığını andırır tarzdadır. Solunum düzensizliği, yorgunluk, halsizlik, huzursuzluk, baş ağrısı, iştahsızlık, baş dönmesi. Bu belirtilerden sonra akciğerlerde ödem oluşması nedeniyle nefes almada zorluk, sırtüstü yatar pozisyonda aşırı ağrı, dinlenme esnasında yüksek nabız, sürekli düzensiz solunum, hareketle artan ağrı, dinlenirken ya da hareket esnasında sürekli öksürük spesifik belirtilerdir. Öksürük başlangıçta kuru, ilerleyen zamanlarda pembe balgam vardır. Çok ağır tablolarda ise hasta halüsinasyonlar görür. Bu durumda irtifa kaybedilmezse önce koma durumu, 6-12 saat sonrada ölüm gerçekleşir.
İlk Yardım: Yapılabilecek en doğru şey irtifa kaybedilmesidir. <st1:metricconverter w:st="on" ProductID="300 m">300 m</st1:metricconverter>. - <st1:metricconverter w:st="on" ProductID="400 m">400 m</st1:metricconverter>. lik bir irtifa kaybı hastanın hayatını kurtarabilir.
3. İrtifada Beyin Ödemi (High Altitude Cerebral Edema-Hace)
<st1:metricconverter w:st="on" ProductID="3500 m">3500 m</st1:metricconverter>. ve daha fazla olan yükseltilere meydana gelebilir. Kafatası içerisinde ödem oluşmasıdır. İrtifaya ulaşıldıktan birkaç gün sonra ilk belirtiler görülebilir.
İlk belirtiler: Kusma, baş ağrısı, baş dönmesi, koordinasyon bozukluğu ve yürümede zorluk çekilmesidir. İştahsızlık vardır, kişi (hasta) en temel ihtiyaçlarını dahi yapamayacak durumdadır, teşhisin konulabilmesi için hastada denge kaybı olup olmadığı kontrol edilmelidir.
İlk Yardım: İrtifa kaybedilmediği taktirde koma ve sonucunda ölüm gerçekleşecektir. Bu nedenle acil olarak irtifa kaybedilmelidir.
</v:><w:wrap ="square"></w:wrap></v:shape> Aklimatization (İrtifaya Uyum Sağlama)
Yüksek irtifa hastalıklarının en önemli sebebi sağlığı olumsuz şekilde etkileyebilecek olan irtifalara hızlı ve kısa sürede çıkılmasıdır. Bu hastalıkların yüksek irtifaya ulaşıldığında havadaki oksijen konsantrasyonunun ve buna bağlı olarak solunum esnasında vücuda giren oksijen miktarının azalması ile ilgili olduğu belirtilmişti. İşte bunun gibi olumsuz durumlara vücudumuzun uyum sağlayabilmesi için yapılacak işlemlere ve bu sürece AKLİMATİZATİON ya da YÜKSEK İRTİFAYA UYUM SAĞLAMA süreci denilir. Bu süreç kişinin bünyesine göre farklılıklar gösterebilir.
Deniz seviyesinden <st1:metricconverter w:st="on" ProductID="1000 m">1000 m</st1:metricconverter>. yükseklikteki kişinin bünyesi 0,89 ATM basınca ve o ortamdaki oksijen konsantrasyonuna adapte olmuştur. Ancak aynı kişi <st1:metricconverter w:st="on" ProductID="1000 m">1000 m</st1:metricconverter>. daha irtifa kazandığı taktirde basınç 0,78 ATM'ye düşecek, bununla birlikte oksijen yoğunluğu da azalacaktır. Kişinin olumsuz etkilere maruz kalmaması açısından bu basınç oranına ve oksijen yoğunluğuna uyum sağlaması gerekir. Uzun süre yüksek rakımlarda yaşayan insanlar deniz seviyesinde yaşayanlara göre uyum konusunda daha avantajlıdırlar.
Aklimatization (İrtifaya Uyum Sağlama) Esnasında Vücutta Oluşan Değişiklikler
1- Solunum Miktarının Yükselmesi: Oksijen yoğunluğunun düşük ve solunum esnasında alınan oksijen molekülünün yetersiz olması nedeni ile solunum sayısının artması durumuna solunum miktarının yükselmesi (hyperventilasyon) denir. Aşırı efor sarfedilen durumlarda kasların yoğun çalışması nedeniyle ortaya çıkan bir asit olan ve vücutta 5 dakikadan fazla kalması durumunda ölüme sebebiyet veren laktik asitin vücuttan atılabilmesi için bir kimyasal değişim geçirmesi ve karbondioksit olarak dışarıya atılması gerekmektedir. Bu kimyasal değişim için oksijen gerekli olduğundan yeterli miktarda oksijen alabilmek için vücut solunum sayısını ve derinliğini arttırır. Solunum miktarının yükselmesi sayesinde hem laktik asiti karbondioksite çevirmek için gerekli oksijen temin edilir, hem de kandaki oksijen miktarı arttırılmış olur.
2- İdrar Miktarında Yükselme: Vücudumuzun sağlıklı çalışabilesi için Asit-Baz dengesinin ideal seviyede olması gerekir. Vücudumuzda asit lehine çalışan karbondioksit miktarı, solunum miktarının yükselmesi sonucunda vücuttan daha fazla atılmak suretiyle azalır. Bu nedenle asit miktarı düşer ve denge baz lehine bozulur. Böbrekler asit-baz dengesinin tekrar normal seviyeye getirmek için vücutta alkali bir madde olan bikarbonat (HCO3) atımını arttırır. Bu da ancak idrar yoluyla gerçekleşir. Yüksek irtifada idrar miktarının artma nedeni budur. Bu süreç solunum miktarının yükselmesinden 25-40 dakika sonra başlar. İdrar miktarında artma olmuyorsa yetersiz sıvı alımı vardır ve uyum iyi sağlanamamıştır.
3- Kalp Atım Sayısının Yükselmesi : İrtifanın yükselmesi ile akciğerlerdeki kılcal damarlar büzüşür. Kalpten gelen kan dirençle karşılaşınca damar içi basıncın artmasına sebep olur. eğer bu durumda irtifa kazanılmaya devam edilirse akciğer ödemi gelişir. Fakat uyum sağlama esnasında kalp atımının yükselmesi doku ve organlara daha fazla oksijen gitmesi anlamına gelir.
4- Alyuvar (Eritrosit) Miktarında Yükselme: İrtifanın yükselmesi ve vücudun oksijen gereksiniminin artması neticesinde, beyinden gelen direktiflerle kemik iliği oksijen taşımakla görevli olan alyuvar (eritrosit) üretimini arttırır. Üretilen alyuvarlar 4-6 gün içerisinde damarlardaki yerlerini alır. Bu durumda olan bir dağcının vücudunda deniz seviyesindeki insanlara göre %30-%40 oranında daha fazla alyuvar bulunur.
Aklimatizationun (İrtifaya Uyum Sağlama) Temel Kuralları
• <st1:metricconverter w:st="on" ProductID="2500 m">2500 m</st1:metricconverter>.'nin üzerine çok hızlı ve kısa sürede çıkılmamalıdır.
• Düşük yükseltilerde rahatsızlanan varsa ve irtifa kazandıkça dağ hastalıklarının belirtileri görülüyorsa, belirtiler geçinceye kadar ara verilmelidir. Şiddetlenirse geri dönülmelidir.
• Çok fazla güç sarf edilen zamanlarda protein ve yağlara göre yakılması daha kolay olan karbonhidrat alımı arttırılmalı. Günlük kalori ihtiyacını karşılayabilmek için dinlenme zamanlarında protein ve yağ ağırlıklı beslenilmelidir.
• Kamp alanına ulaştıktan sonra 300 - <st1:metricconverter w:st="on" ProductID="400 m">400 m</st1:metricconverter>. daha tırmanıp geri dönmek uyum sağlamayı kolaylaştıracaktır
• Eğer çok yüksekliğe çıkılıyorsa, bir günde en fazla 400-<st1:metricconverter w:st="on" ProductID="600 m">600 m</st1:metricconverter> tırmanılmalıdır. <st1:metricconverter w:st="on" ProductID="4500 m">4500 m</st1:metricconverter>'nin altındaki yükseltiler için günde en fazla <st1:metricconverter w:st="on" ProductID="1000 m">1000 m</st1:metricconverter> irtifa kazanılmalıdır.
• Uyku vücuda giren oksijen miktarını azaltacağı için uyumak yerine hafif işlerle uğraşılabilir. İlk günlerde aşırı güç harcanmamalıdır.
• Bol miktarda sıvı tüketilmelidir. Asit - baz dengesini düzenlemesi için içine meyve karışımları katılabilir. Son tırmanışta önce en az 1,5 lt. sıvı alınması önerilmektedir. Sıcak sıvı alınması enerji sarfiyatını azaltacaktır. İdrarın koyu renkli olması alınan sıvının azlığına işarettir. İdrarın rengi açık ve berrak olmalıdır.

KAYNAKLAR
Açıkada C., Ergen E., (1990). Bilim ve Spor. Büro Tek Ofset Matbaacılık. Ankara. Ak N., (1993). Egzersiz Fizyolojisi. Ege Ünv.. 2. Cilt, İzmir.
Akgün, N., (1994). Egzersiz ve Spor Fizyolojisi. Ege Üni. Basımevi. 2. Cilt. İzmir. Arnheim, DD., Prentice, WE., (1993). Priciples of Athletic Training. Mosby-year Booh USA.
Cinemre, A., (1996). Yükselti antrenmanı. Yüzme Bilim ve Teknoloji Der.3:7. Coudert, J., ( 1992). Anaerobic performance at altitude. Int. J. Sports Med. 13 :1, 82 Çilli, M., (1995). Yükseltinin dolaşım ve solunum parametreleri üzerine etkileri. Atl. Çoksevim, B., (1991). Yüksekliğin getirdiği problemler. Erciyes üni. Beden Eğitimi ve ABD Yüksek Lisans ders notları. Kayseri.
Yüksek İrtifada Yaşayan Elit, Doğar, AV., Tamer, K., Erol, E., Günay, M., (1996).

[enjoyment333]

emeğinize sağlık hocam

[hat64]

Hocam hipertansiyonu olan kişiler irtifa tırmanışı yapabilirmi?

[calimero]

benim bildiğim yapamaz..uludağ kesmiyor heralde arkadaşım..everest'e doğru alalım seni.. [img]smileys/smiley2.gif[/img]

[hat64]

Mahruki ile tanışırsak neden olmasın???

[calimero]

nerdeee o günler hat64'üm...

[tunat]

belki olabilir doğa'ya gönülverenler bir arada olursak sayımızın fazla olduğunu görünce belki gelirr

[hat64]

Artvin Veli köy'de dünya rainbowcularını gördük... millet nerelerden gelmiş, biz de toplanıp doğaya atabiliriz kendimizi. Sanırım herkes bir ''HADİ'' bekliyor!!!!

[tunat]

hocam bence bu güzel bir fikir sitemiz içinde bir org.yapabilirz bence de..di mi hocalarım hemde tanısmıs olurz

[hat64]

Olabilir, güzel bir organizasyonla gerçekten harika olur.